Rouwen, condoleren, afscheid nemen en ondersteunen in coronatijden

Hoe connecteren op afstand (tijdens een dienst, met rouwende of zieken, al dan niet in het ziekenhuis)

Hoe verbinden met een dierbare die in het ziekenhuis is opgenomen en die geen bezoek meer mag ontvangen?

Indien u een familielid naar het ziekenhuis moet brengen, kan u een gezins- of familiefoto meenemen. Vraag aan de verpleging om de foto een plaats te geven op de kamer, zodat iedereen steeds visueel zichtbaar aanwezig is.

Spreek een geruststellende en liefdevolle boodschap in op de GSM van de dierbare, of een filmpje, zodat dit eindeloos kan beluisterd of bekeken worden, eventueel met hulp van de verpleging, wanneer het niet meer lukt om nog rechtstreeks telefonisch of video-contact te houden.

Verbinden kan ook door af te spreken om elke dag op een bepaald afgesproken tijdstip de ogen te sluiten en intens aan elkaar te denken en in gedachten bij elkaar te zijn.

Maar je kan ook verbinden door thuis iemands lievelingsmuziek te spelen of virtueel met elkaar delen, hun favoriete eten klaar maken. We kunnen symbolisch een plekje maken thuis voor ons zieke familielid waar een kaarsje gebrand wordt, foto's en tekeningen geplaatst worden, een specifiek parfum wordt verspreid, of gewoon een plek om alleen of samen met het gezin/de kinderen aan iemand te denken.

Of wandel naar een plek in de natuur waar de dierbare graag komt/kwam. Herinner u waarom dit zo bijzonder voor hem of haar is/was. Sta daar stil bij zijn/haar favoriete boom of leg er een steen die u bijzonder mooi vindt. Maak er een foto van en deel. Zo creëert u een collage van verbondenheid.

Vragen over afscheid nemen op afstand met stervenden

Hoe kan u een dierbare begeleiden in zijn laatste uren, ondanks de afstand?

In de periode dat uw dierbare stervende is, bent u afhankelijk van het ziekenhuispersoneel. U kan hen bijvoorbeeld vragen om de foto die u meegaf op het lichaam van uw dierbare te leggen. Laat de verpleegkundige dit benoemen zodat uw dierbare weet dat u heel dichtbij bent.

Indien mogelijk kan de patiënt ook nog een boodschap inspreken, die u later steeds opnieuw kan beluisteren.

Het kan ook zinvol zijn om, wanneer iemand in coma ligt of zelfs overleden is, enkele minuten een telefoon naast zijn of haar oor te leggen. Dan kunnen er nog enkele (afscheids)woorden uitgesproken worden, nog uitdrukking gegeven worden aan gevoelens van liefde of verwoorden wat hij of zij voor ons heeft betekend en waar we dankbaar voor zijn. Misschien ook gevoelens van spijt om zaken waarvoor we niet meer de gelegenheid hebben gekregen om die te uiten.

Hoe kan u als familie de laatste uren van een dierbare van op afstand toch samen beleven?

Niet alleen het samenzijn met de stervende wordt onmogelijk gemaakt. Ook het samenzijn als familie valt weg. Zoek samen naar een manier van verbinding die bij jullie past. De videochat lange tijd open laten staan zonder dat u er voortdurend voor moet zitten, kan helpend zijn om van op afstand toch samen te zijn. Spreek af wat jullie gemeenschappelijk kunnen doen zoals bijvoorbeeld eenzelfde foto centraal zetten in de verschillende gezinnen, een kaars branden, herinneringen ophalen en delen in een familie-chat enz.

Tips voor invulling van uitvaarten in tijden van corona

Hoe kan de uitvaart van een dierbare ondanks de fysieke afwezigheid toch een gemeenschappelijke beleving worden voor de familie?

In tijden van Corona is de kans echter groot dat naaste familieleden de uitvaart niet zullen kunnen bezoeken omdat ze mogelijk zelf besmet zijn, in thuisisolatie of quarantaine zitten of het maximum aantal familieleden die de dienst mag bijwonen, bereikt is.

We zijn dus aangewezen op een uitvaart in beperkte kring. Weet echter dat ook een intieme uitvaart een meerwaarde kan zijn: de aanwezigen zijn allemaal sterk met elkaar en met de overledene verbonden. Er is minder protocol en plichtpleging. En met wat creativiteit, is er nog heel wat moois mogelijk.

In normale omstandigheden schrijven mensen teksten om een beeld te vormen van de overledene. Naaste familie maar ook vrienden en collega’s vertellen hun verhaal en tonen daarbij foto’s. Ook nu is dat mogelijk. Vraag, bijvoorbeeld via de rouwbrief, om een herinnering aan de overledene door te sturen: een tekst, gesproken boodschap of filmpje. Wat niet wordt gebruikt tijdens de dienst kan worden gebundeld in een boekje of online.

Laat de afscheidsdienst ook op video opnemen zodat iedereen die dit wil deze achteraf kan bekijken; het blijft een mooie herinnering.

Heel wat uitvaartcentra zijn ook voorzien van livestream-technologie. Is dit niet het geval, dan kan u misschien zelf zorgen voor een live-verbinding waardoor iedereen die dit wil van thuis uit kan volgen. Dit zorgt voor een verbondenheid die anders is, maar wel voelbaar. Weten dat familie en omgeving van thuis uit volgen, zorgt voor steun en erkenning.

In eigen kring kan u ook voor een ritueel zorgen: met de foto van de overledene, door kaarsen aan te steken, iets te vertellen over de overledene, kinderen herinneringen te laten ophalen, samen naar muziek te luisteren die passend is een mooie tekst voor te lezen.

Er kan gevraagd worden om condoleancekaartjes naar de uitvaartondernemer te sturen. Deze kan de kaartjes tijdens de dienst rond de kist of urne plaatsen. Zo is iedereen die er niet bij kan zijn toch een beetje aanwezig.

U kan ook foto’s van familie en vrienden die niet op de uitvaart aanwezig kunnen of mogen zijn op de lege stoelen of banken plaatsen of op een andere plek waar de ceremonie doorgaat. Of u kan de namen van de afwezige naasten op de kist schrijven, of op een kaartje dat aan een bloem wordt bevestigd.

Vraag tijdens de dienst aan iedereen die aanwezig is om de ogen te sluiten en zich in te beelden dat iedereen aanwezig is die er normaal bij zou zijn. Zo kan u ook een warm gevoel en een gevoel van verbondenheid creëren.

Nodig tegelijk ook familieleden en vrienden die niet aanwezig kunnen zijn uit om een kaars aan te steken op het moment van de ceremonie. Of leg de GSM van de overledene op de kist en spreek af om op een bepaald tijdstip een mooie herinnering, een afscheidswoordje, een woord van dank om wie hij/zij was … te sms-en naar de overleden dierbare.

De nabestaanden die aanwezig zijn op een uitvaart kunnen ook een rouwband om de arm bevestigen, een rouwlintje opspelden of een ander symbool van rouw dragen, zoals bijvoorbeeld de lievelingsbloem van de overledene. Het zorgt voor verbinding wanneer ook de afwezige familie en vrienden dit doen. Ook na de uitvaart, en zelfs na de lockdown, kan dit symbool verder worden gedragen om aan te tonen dat je een verlies te verwerken hebt.

Of vraag aan alle mensen die er niet bij kunnen zijn om op een specifiek moment naar het lievelingsliedje van de overledene te luisteren, en laat dat op hetzelfde ogenblik horen tijdens de plechtigheid.

Vraag de uitvaartondernemer (als de afstand niet te groot is) om na de ceremonie, op weg naar de begraafplaats of het crematorium, een omweg te maken langs het huis van de overledene. Plaats een bloem op de drempel van de deur van het huis van de overledene en houd samen een minuut stilte.

Plan een extra viering of een herdenkingsmoment op een later ogenblik om de dierbare overledene te eren. Gebruik de foto’s en teksten die u eerder verzamelde om deze viering mee vorm te geven.

U kan nu al een boom planten in de tuin of bloemzaadjes zaaien waarrond later de herdenkingsdienst kan plaatsvinden.

Moeten we wel een (virtuele) ceremonie doen als er maar weinig of geen mensen aanwezig kunnen of mogen zijn?

Volgens de rouwexperten is het is aan te bevelen om alvast virtueel een afscheidsritueel te houden. Het is een merkpunt. Ook al is men van plan de ceremonie later, op een geschikt moment, live te organiseren en met iedereen erbij nog eens over te doen. Zonder afscheidsritueel is er de mogelijkheid dat men achterblijft met een leegte en te lang in de leegte blijft zitten. Dit kan leiden tot extra mentale, emotionele en fysieke klachten en de komende Coronatijd die in isolement moet worden doorgebracht, bemoeilijken.

Wat met rouwkaartjes?

Op het einde van de afscheidsdienst worden meestal gedenkkaartjes met een foto van de overledene of andere afbeelding uitgedeeld. Voor de aanwezigen een blijvend aandenken, iets om vast te houden en af en toe naar terug te grijpen. Ook dit ritueel valt nu weg. Maar er zijn oplossingen:

• U kunt deze alsnog op een later moment verdelen in je eigen omgeving of opsturen met de post.

• U kunt mensen ook uitnodigen om een kaartje terug te sturen met daarop een mooie herinnering aan de dierbare of een andere persoonlijke boodschap.

Inspiratie voor gepersonaliseerde afscheids- en rouwteksten? Die vindt u op ons rouwtekstenplatform.

Persoonlijk gedicht of brief

Als we een dierbare verliezen, grijpen we vaak naar poëzie. Er gaat immers een sterke troostende kracht uit van een gedicht, zeker als het om een persoonlijk afscheidsgedicht gaat. Valt het schrijven even te moeilijk? Dan kan u een persoonlijk uitvaartgedicht laten schrijven door Gedichtenkrans, een initiatief waarmee Dichter des Vaderlands Carl Norac zich richt tot alle Belgen die een dierbare hebben verloren aan Covid-19. Nabestaanden kunnen een beroep doen op maar liefst 70 dichters. Om gratis een gedicht aan te vragen volstaat het om een mailtje te sturen naar info@vonkenzonen.be.

U kan ook een brief schrijven naar de overledene, bijvoorbeeld via Postkantoor 00/00/00 (www.postkantoor.org). Deze organisatie archiveert handgeschreven brieven aan overledenen. De inhoud wordt door een kunstenaar hertekend. De hertekening wordt dan naar de briefschrijver gestuurd als antwoord vanuit het postkantoor.

Herinneringsdoos

Maak een collage van herinneringen, foto’s, kaartjes, brieven, bijzondere voorwerpen ... van uw dierbare. Verzamel ze in een boekje of stop ze in een doos.

Neem hiervoor uw tijd en denk goed na wat voor u belangrijk is. Zo kan het maken van de doos al een manier zijn om uw verdriet te verwerken. Later kan u dit terug vast nemen; op het moment dat u of uw familie het nodig hebben.

Herinneringen kunnen ook bestaan uit favoriete boeken of films, of favoriete muziek. Maar er lijstjes van en deel ze.

Noteer voor uzelf dingen die helpen en troosten in een dagboek. Schrijf over de momenten waarop het verlies extra moeilijk valt of net wat lichter voelt. U kan er op elk moment naar teruggrijpen.

Tips om kinderen te helpen rouwen

Hoe betrek ik mijn kind bij het afscheid van een dierbare in tijden van Corona?

Voor kinderen is het vaak moeilijk om afstand te houden van familieleden die ze goed kennen. Ze hebben de gewoonte om hen te knuffelen en/of te zoenen. Ze hebben nood aan dat lichamelijke contact. Uiteraard mag dit nu niet meer door de verstrengde afstands- en veiligheidsmaatregelen. Daarom is het heel belangrijk om visueel contact te houden, ook als de (stervende) persoon in kwestie op een palliatieve eenheid in het ziekenhuis of in een rusthuis ligt.

Betrek hen zoveel mogelijk in het afscheid nemen op afstand. Laat hen tekeningen maken, videoboodschappen opnemen of telefoneren. Als kinderen niet fysiek afscheid kunnen nemen, zorg dan voor beeldcontact via Skype, FaceTime of Zoom met de grootouders en/of andere belangrijke personen die hen na aan het hart liggen. Geef hen de boodschap dat het belangrijk is voor de stervenden om te voelen dat er aan hen gedacht wordt.

Hoe kan ik kinderen bij de uitvaart betrekken?

Skype, Zoom of FaceTime kunnen ook gebruikt worden om de kinderen te laten praten met de begrafenisondernemer die de uitvaart verzorgt. Kinderen hebben recht op de juiste informatie op kindermaat. Als ze specifieke vragen hebben voor de uitvaartondernemer kunnen ze die ook op die manier stellen en meteen afdoende antwoorden krijgen.

Betrek kinderen ook bij de organisatie van de uitvaart. Zo kunnen ze zelf iets in elkaar knutselen voor de afscheidsceremonie zoals een wensboom of een slinger met tekeningen. Laat hen een mooie afscheidstekstje voorlezen of een persoonlijk rouwgedicht. Hier vindt u alvast inspiratie met gepersonaliseerde rouwteksten voor verschillende situaties.

Hoe kan ik kinderen helpen rouwen?

DELA ontwikkelde een rouwapp op kindermaat. Op www.mijnherinneringaanjou.be maken kinderen vanaf 6 jaar samen met mama of papa een account aan. Zo kunnen ze zelf of samen met de ouder(s) op een veilige, kindvriendelijke en creatieve manier aan de slag om een wereld vol herinneringen te creëren voor de overleden dierbare. Deze wereld krijgt vorm door het planten van een boom voor de overledene waarin je kind herinneringen kan toevoegen zodat de boom groeit. Vanuit de boom kan je verder naar de wolken en de sterren tot aan de maan waar je kind boodschappen naar de overledene kan sturen.

Een heel mooie en kindvriendelijke manier om een dierbare een warm plaatsje te geven in het kinderhart.

Hoe dan ook, betrek uw kinderen nauw bij het afscheid. Het helpt hen in hun rouwproces zodat de (goede) herinneringen aan de overleden dierbare levendig blijven. Ze zullen er u later dankbaar voor zijn.

Bron: Expertisecentrum ‘Omgaan met verlies’ – Lies Scaut – ‘Kinderen informeren en betrekken bij overlijden van een naaste in Coronatijd.’

Tips voor rouw en hulp van rouwenden op afstand

Hoe kan ik rouwende families ondersteunen?

Wilt u rouwende families steunen met mooie woorden? We geven u graag enkele tips.

• Betuig uw medeleven online op het rouwplatform ingedachten.be. Daar kunt een virtueel kaarsje branden, herinneringen aan de overledene delen, filmpjes en foto’s uploaden, een persoonlijke condoleance e-card versturen of een rouwbetuiging plaatsen.


• Schrijf een brief of stuur een berichtje naar de geliefden van de overledene. Ook een videoboodschap kan veel troost bieden.

Schrijf een brief of voor de digitale generatie post iets op de sociale media.

Wat kunt u schrijven?

Enkele herinneringen aan de persoon die overleden is, kwaliteiten en kenmerken die u waardeert, zoals zijn moed, zijn inzet, zijn integriteit. Ook de manier waarop hij zich heeft geëngageerd in verschillende initiatieven. Een moment of een daad die u waardeert, iets over hoe uw respect en genegenheid zijn gegroeid, hoe deze persoon uw leven heeft geraakt of beïnvloed. Het doet goed te lezen dat uw dierbare geliefd is en gewaardeerd wordt. Vermeld zeker wat u bij de rouwende waardeert.

Wanneer een dierbare sterft, voelen nabestaanden zich vaak zo overweldigd dat ze aan hun eigen capaciteiten begint te twijfelen. Mensen in rouw hebben het soms moeilijk om van zichzelf te houden en zichzelf te waarderen. Uitdrukkelijk hun persoonlijke capaciteiten neergeschreven zien, doet goed.

Schrijf over hoeveel waardering u hebt voor de zorgende manier waarop ze er waren tijdens de laatste periode van hun overleden dierbare. Het versterkt uw boodschap als u ook een positieve appreciatie kunt uitdrukken die u uit de mond van de overledene hebt gehoord.

Volgende eenvoudige gebaren kunnen ook heel betekenisvol zijn voor rouwende families:

• U kan (zelf geplukte) bloemen of andere symbolische voorwerpen aan de deur of oprit van de familie neerleggen als u in de buurt woont.

• Woont u in een straat waar iedereen elkaar kent? Dan kan iedereen bijvoorbeeld een foto van de overledene aan het raam aan de straatkant plaatsen zodat de familie ziet dat er aan hen gedacht wordt.

• Laat kinderen tekeningen of knutselwerkjes maken om aan de deur te leggen of op te sturen. Kinderwerkjes toveren meestal een glimlach tevoorschijn en zorgen voor een vleugje vrolijkheid.

Tips voor condoleren op afstand tijdens de dienst en erbuiten

Alternatieve manieren van condoleren

Leg aan de kinderen uit dat condoleren nu gebeurt door bijvoorbeeld je hand op je hart te leggen of met het ‘namasté’ gebaar.

Andere condoleance suggesties in tijden van ‘social distance’:

• Volwassenen en kinderen die voor hun huisdeur staan als de rouwauto uit de straat vertrekt. Ze kunnen daarbij een bloem of foto vasthouden.

• Volwassenen en kinderen die langs de route naar de begraafplaats met onderlinge afstand van 1,5 meter klappen of buigen als de rouwstoet voorbij hun huis komt gereden.

Bron: Expertisecentrum ‘Omgaan met verlies’ – Lies Scaut.

Met dank aan Prof. Dr. Manu Keirse, klinisch psycholoog, doctor in de geneeskunde en dé rouwspecialist in België.